Een pot vol mosselen. De Schelde en de stedelijke identiteit van Antwerpen (zestiende-twintigste eeuw)
In themanummer 123.4 (2010) van Tijdschrift voor Geschiedenis staan de rivier de Schelde en de stad Antwerpen centraal. De gastredacteuren Brecht Deseure, Guido Marnef en Gerrit Verhoeven willen de eeuwenlange verwevenheid tussen stad en stroom in kaart brengen. Hoe veranderde die vloeiende stedelijke identiteit van Antwerpen door de eeuwen heen en welke actoren speelden hierbij een rol?
De perspectieven van zestiende-eeuwse kooplui, barokke schilders, Franse Republikeinen, de negentiende-eeuwse Kamer van Koophandel en de radicale flaminganten uit het interbellum aan bod. Op deze manier biedt het themanummer een caleidoscopisch overzicht van de langzame evoluties die zich in het discours rond stad en stroom voordeden. De continuïteit, taaiheid en bestendigheid van sommige representaties valt echter ook op. Stedelijke identiteit is een sociale constructie. Uit de verschillende perspectieven die naar voren komen in het themanummer, blijkt de complexe, meerledige en soms contradictoire aard van de visies op de stad en haar stroom. Op basis van uiteenlopende bronnen en vanuit verschillende invalshoeken tracht deze bundel recht te doen aan die diversiteit.
Ook kiest dit themanummer resoluut voor schaalverkleining. Waar men in de jaren ‘80 van de twintigste eeuw op zoek ging naar de wortels van een nationale identiteit – onder meer verbonden met lieux de mémoire, het vaderlandse landschap, tradities en rituelen – staat de historische genese van een meer bescheiden stedelijke identiteit in dit nummer in het brandpunt van de belangstelling. Uit de lakmoesproef van stad en stroom blijkt dat zo’n holistische aanpak niet alleen een keur aan ongemeen boeiende casestudies oplevert, maar de spreekwoordelijke som ook veel meer is dan de afzonderlijke delen.
In het eerste artikel Scaldis geketend – Percepties van het economische welvaren van de stad Antwerpen of de genese van een handelsideologie onderzoekt Ilja Van Damme het verband tussen retoriek over de Scheldesluiting en de ideeën rond de oorsprong van stedelijke dynamiek, welvaart en de Antwerpse ‘identiteit’.
In het tweede artikel De stroom en de zee – De iconografie van Scaldis en Neptunus in de Antwerpse kunst borduurt Arnout Balis voort op de Scheldesluiting door die te koppelen aan de iconografie van Scaldis en Neptunus in de Antwerpse kunst.
Gerrit Verhoeven verlegt in zijn artikel de focus naar de Nederlandse reizigers die Antwerpen aandeden tussen 1600 en 1750 en hun visie op de stad.
In het artikel ‘Sa splendeur et sa décadence sont également célèbres’ – Het Scheldeverhaal als politiek instrument tijdens de Franse periode gaat Brecht Deseure in op de functie van de Scheldesluiting en -opening in de Franse politiek retoriek vis-à-vis de Antwerpse bevolking.
Hilde Greefs gaat in haar artikel Van formeel vrij tot tolvrij – De visies op de Scheldevaart en de positie van Antwerpen als havenstad binnen de schoot van de Antwerpse Kamer van Koophandel, 1795-1863 daarna in op de relatie tussen de Antwerpse haven, de Scheldevaart en de Antwerpse Kamer van koophandel met betrekking tot tolheffing en vrijhandel.
In de negentiende-eeuwse schilderkunst wordt de Schelde gezien als bron van welvaart en als het toonbeeld van teloorgang. Lut Pil onderzoekt de rol van deze tegenstelling in Tussen lege stad en bruisende handelsmetropool – Het beeld van de Scheldesluiting in negentiende-eeuwse romantische kunst.
Tenslotte neemt Olivier Boehme ons mee naar het interbellum, toen de schelde een omstreden gebied werd. In Identiteiten en belangen – De Scheldemonding, economie en nationalisme laat hij zien dat Antwerpse identiteitspolitiek en economische belangen uiteenlopen.
Over de gastredactie
Brecht Deseure werkt als postdoctoraal onderzoeker aan King’s College in Londen. Momenteel doet hij onderzoek naar de transnationale circulatie van radicale ideeën in Europa. E-mail: brecht.deseure@kcl.ac.uk
Guido Marnef is hoogleraar Nieuwe Geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen en is er verbonden aan het Centrum voor Stadsgeschiedenis. Hij publiceerde over de politieke, religieuze en culturele geschiedenis van de Nederlanden in de zestiende en zeventiende eeuw. E-mail: guido.marnef@uantwerpen.be
Gerrit Verhoeven is universitair docent aan de Universiteit Antwerpen. Hij geïnteresseerd in erfgoed. E-mail: gerrit.verhoeven@uantwerpen.be
Omslag: De Granada, een stoomschip van de Hamburg-Amerika Linie in de Antwerpse haven in 1928. Ook na de Eerste Wereldoorlog en vier jaar Duitse bezetting bleven Duitse reders en zakenaprtners belangrijk voor de Scheldehaven. Bron: AMVC- Letterenhuis, Antwerpen.